Korzenie totalitaryzmu.rtf

HANNAH

ARENDT

Korzenie
totalitaryzmu

Przetozyli

Mariola SZAWIEL i Daniel GRINBERG

Niezalezna Oficyna Wydawnicza
Warszawa 1993

Spis treści

Od tłumaczy                                          5

Wstęp do wydania polskiego              7

Wstęp do pierwszego wydania               27

Część pierwsza. Antysemityzm

Wstęp              33

Rozdział I. Antysemityzm jako zniewaga dla zdrowego rozsądku ....              41

Rozdział II. Żydzi, państwo narodowe i narodziny antysemityzmu ...              50

Rozdział III. Żydzi a społeczeństwo              93

Rozdział IV. Sprawa Dreyfusa              129

Część druga. Imperializm

Wstęp                 161

Rozdział V. Polityczna emancypacja burżuazji               167

Rozdział VI. Myślenie w kategoriach rasy poprzedzające rasizm .... 201

Rozdział VII. Rasa a biurokracja               227

Rozdział VIII. Imperializm na kontynencie europejskim: pan-ruchy .. 263

Rozdział IX. Zmierzch państwa narodowego i koniec praw człowieka 305

Część trzecia. Totalitaryzm

Wstęp              341

Rozdział X. Społeczeństwo bezklasowe              357

Rozdział XI. Ruch totalitarny               389

Rozdział XII. Totalitaryzm u władzy               430

Rozdział XIII. Ideologia i terror: nowatorska forma rządów               494

Od tłumaczy

Podstawą niniejszego wydania jest ostateczna wersja The Origins of Totali- tarianism przygotowana do druku przez Hannah Arendt w 1966 roku. Różni się ona nieznacznie układem treści i zawartością od edycji poprzednich: z 1951 i 1958 roku. Korzenie totalitaryzmu są zatem pełnym i wiernym tłumaczeniem wydania trzeciego. Jedyne zmiany wprowadzone przez wydawców polegają na uzupełnieniu niektórych mało precyzyjnych przypisów bibliograficznych i do­daniu kilkudziesięciu przypisów rzeczowych dostosowanych do potrzeb czy­telnika polskiego. Ponadto w celu przybliżenia postaci autorki oraz problema­tyki, którą się zajęła, do oryginalnego tekstu książki dodano wstęp i zestawienie bibliograficzne. Czytelnikom zainteresowanym dyskusją o totalitaryzmie lub twórczości Hannah Arendt addenda te powinny ułatwić dotarcie do interesują­cych ich publikacji.

Kilka słów wyjaśnienia wymaga również kwestia tłumaczenia. Mimo że myśl autorki jest zazwyczaj logiczna i precyzyjna, przekład Korzeni totalitaryzmu na język polski okazał się żmudnym i niełatwym przedsięwzięciem. Była to bowiem pierwsza książka Arendt napisana po angielsku — w języku, którego nie wszystkie subtelności opanowała wówczas w stopniu dostatecznym. Daje się to odczuć zarówno w stylu pracy, przywodzącym chwilami na myśl długie, ciężkie i zawiłe zdania, w których lubuje się język niemiecki, jak i w samym słownictwie. Używana w pracy terminologia odbiega znacznie od standardowej w anglosaskim słownictwie naukowym, a sytuację komplikuje jeszcze to, że niektórym powszechnie używanym pojęciom autorka nadaje swoiste znaczenia. W efekcie dla wielu podstawowych dla książki kategorii trudno było znaleźć zwięzłe polskie odpowiedniki. Mając do wyboru albo elegancję, albo precyzję przekładu wybieraliśmy zazwyczaj to drugie, toteż styl polskiego tłumaczenia jest zbliżony do stylistyki oryginału. Pozostaje nam tylko wyrazić nadzieję, że czytelnicy zaakceptują ten punkt widzenia.

Warszawa, czerwiec 1988

Wstęp do wydania polskiego

Dwa zdjęcia, które utkwiły mi głęboko w pamięci. Pierwsze, z roku 1933, przedstawia 27-letnią kobietę o niebanalnej urodzie, która spogląda przed sie­bie wzrokiem pełnym smutku i powagi, kontrastującym z jej młodzieńczym wyglądem. Na drugim, wykonanym na krótko przed śmiercią, Hannah Arendt ma pomarszczoną twarz staruszki, lecz wciąż to samo żywe spojrzenie, w któ­rym inteligencja miesza się z bólem. W spojrzeniu tym wyczytać można współczucie dla świata, który chłonie szeroko rozwartymi oczyma. Jedną fo­tografię dzielą od drugiej decydujące dla dorobku pisarskiego Hannah Arendt 42 lata życia spędzone poza niemiecką ojczyzną. W tym okresie doświadczyła osobiście, czym są faszyzm, antysemityzm, wojna, bezpaństwowość (18 lat — od 1933 do 1951 roku), emigracja i związane z nią osamotnienie. Obserwo­wała demokrację amerykańską i nowoczesne społeczeństwo masowe ery rewo­lucji technologicznej, była świadkiem wojny wietnamskiej, protestów studen­ckich i kampanii obywatelskiego nieposłuszeństwa. Tematy te powracają na kartach jej książek w uogólnionej, filozoficznej postaci, ale źródło inspiracji wydaje się oczywiste.

To prawda, że przeżycia tego rodzaju nie były w naszej epoce niczym wyjąt­kowym. W biografiach europejskich intelektualistów stanowiły raczej regułę niż wyjątek. Prawdą jest jednak również, że tylko nieliczni spośród nich potra­fili stawić im czoło z równą odwagą, determinacją i przenikliwością; że w tym doborowym gronie najświetniejszych umysłów tak niewiele osób miast łatwe­go potępiania diabła zdobyło się na wysiłek przeanalizowania tego, co się stało.

Na tle tuzinkowych ujęć przedstawiających kondycję świata i człowieka współczesnego książki Hannah Arendt odznaczają się oryginalnością, głębią i ostrością spojrzenia, niechęcią do przyjmowania wygodnych założeń oraz przekonaniem, że źródła analizowanych zjawisk tkwią głęboko w nowożytnych dziejach ludzkości. Obojętność na zmieniające się mody intelektualne czyniła z nich dogodny przedmiot ataku ze strony wąsko wyspecjalizowanych uczo­nych, oburzonych swobodnym wkraczaniem na zarezerwowane przez nich re­wiry. Ale te same cechy sprawiły zapewne, że książki te przetrwały próbę czasu

#

lepiej niż inne. Stwierdzenie to odnosi się szczególnie do Korzeni totalitaryz­mu. które nieodmiennie figurują na sporządzanych coraz częściej, w miarę dopełniania się naszego stulecia, symbolicznych listach 100, 50 czy choćby tylko 10 najwybitniejszych dzieł XX wieku. Jeśli uświadomimy sobie, że była to jedna z pierwszych prac atakujących frontalnie centralne zagadnienia epoki, że przezwyciężyć w niej autorka musiała ograniczenia wynikające nieuchron­nie z braku dystansu czasowego i z niedostatku pełnowartościowych źródeł i że problemom, którymi się zajęła, poświęcono potem tysiące studiów (a ich autorzy dysponowali nieporównanie większym zasobem informacji), tak wysoka ocena książki napisanej zaledwie w kilka lat po wojnie i jeszcze przed „rewelacjami” Chruszczowa dobitnie ukazuje wielkość i niezwykłość Hannah Arendt.

Postać autorki Korzeni totalitaryzmu nie jest obca czytelnikowi polskiemu, mimo że żadna z jej książek nie ukazała się do roku 1988 w którymkolwiek z oficjalnych wydawnictw krajowych, w oficynach podziemnych zaś w całości opublikowano bodaj tylko O przemocy. Reputacja „owocu zakazanego” spra­wiała, że jej niełatwe w lekturze teksty budziły zainteresowanie środowisk akademickich na długo przed pojawieniem się pierwszych dopuszczonych do druku przekładów. Największe zasługi dla popularyzacji Hannah Arendt poło­żyła niewątpliwie „Literatura na świecie” poświęcając jej twórczości numer specjalny (1985, nr 6), nie licząc pojedynczych przekładów z lat 1982-1983. Niemniej jednak teksty tam zamieszczone — subtelne rozważania filozoficzne i wypowiedzi o kwestii żydowskiej — nie dają pełnego wyobrażenia o orygi­nalności pisarki, zwłaszcza zaś o sposobie ujmowania przez nią skompliko­wanych zagadnień politycznych łączącym mistrzowską analizę socjopolityczną z intuicyjnym wglądem psychologicznym, najwyraźniej może widocznym w Korzeniach totalitaryzmu i w głośnej, aczkolwiek w Polsce do niedawna zu­pełnie nie znanej, książce sprowokowanej przez proces Eichmanna. Na owym charakterystycznym stylu myślenia odcisnęła się na równi z indywidualnością autorki jej powikłana biografia.

Hannah Arendt przyszła na świat 14 października 1906 r. w Hanowerze, ale dzieciństwo i wczesną młodość spędziła w Kónigsbergu (Królewcu), o którym Kant — jego najsłynniejszy obywatel — pisał niegdyś, że z uwagi na rozmiary kontaktów zewnętrznych oraz bujność życia w rozmaitych jego przejawach Jest odpowiednim miejscem zdobywania wiedzy dotyczącej ludzi i świata nawet bez podróżowania”. Wprawdzie w porównaniu z czasami swojej niedawnej świetności, gdy był obok Berlina głównym centrum niemieckiego Oświecenia, Królewiec początków naszego wieku miał już prowincjonalny charakter, ale jednak w dalszym ciągu stanowił naturalne miejsce styku Wschodu i Zachodu Europy. Ortodoksyjni Żydzi rosyjscy uciekający ze strefy osiedlenia mieszali się tu, w stolicy Prus Wschodnich, ze swoimi „oświeconymi” pobratymcami, lojalnymi obywatelami Cesarstwa Niemieckiego.

Rodzice pisarki — zamożni, zasymilowani już przedstawiciele wyższych sfer mieszczańskich o prusko-rosyjskim rodowodzie i postępowych przekonaniach — byli postaciami typowymi dla swojej epoki. Głęboko zakorzenieni w kultu­rze niemieckiej, przekazali swojej córce gorące umiłowanie niemieckiego języ­ka, poezji i filozofii. Ich związek z żydostwem był tak słaby, że Hannah długo pozostawała nieświadoma swojego pochodzenia. Od dziecka odznaczała się zna­komitą pamięcią, silnym charakterem i żywą inteligencją, nie mieszczącą się w sztywnym gorsecie pruskiego systemu edukacyjnego. Cechy te narażały ją na częste konflikty z otoczeniem. Jeden z takich konfliktów zakończył się rele­gowaniem niepokornej uczennicy z gimnazjum; w konsekwencji Hannah przy­gotowywała się samodzielnie do matury, zdając ją na rok przed rówieśnikami.

W 1924 r. Arendt podjęła studia filozoficzne na uniwersytecie w Marburgu, gdzie Martin Heidegger — podówczas młody, 35-letni profesor — elektryzo­wał studentów wykładami, które złożyły się na Sein und Zeit — jedno z naj­donioślejszych dokonań myśli egzystencjalnej. Przyszła autorka The Humań Condition, ze swą namiętnością filozofowania oraz powagą i gruntownością myślenia, wyrażającą się w zaciekłym dążeniu do uchwycenia istoty analizo­wanych zjawisk, nie mogła trafić lepiej. Pomiędzy młodym profesorem i jego błyskotliwą studentką od pierwszej chwili nawiązała się bliska sympatia du­chowa, która przerodziła się wkrótce w głębokie obustronne uczucie. Heideg­ger, mający rodzinę i obawiający się skandalu, zdecydował się jednak po roku przerwać romans. Arendt opuściła zatem Marburg i kontynuowała studia we Fryburgu u Husserla, a później w Heidelbergu na seminarium Jaspersa.

Bliski kontakt z luminarzami filozofii europejskiej nie pozostał bez wpływu na styl myślenia i osobowość młodej kobiety. Pod kierunkiem Jaspersa przy­gotowywała rozprawę doktorską o pojęciu miłości u św. Augustyna, a jedno­cześnie uwagę jej coraz bardziej pochłaniała niezwykła postać Raheli Vamha- gen (której berliński salon opisuje w rozdziale 2, w części I Korzeni totalita­ryzmu). To właśnie studiując biografię tej zapomnianej nieco muzy niemiec­kiego romantyzmu Hannah, utożsamiająca się z nią podświadomie, zaintereso­wała się poważnie kwestią żydowską. Nowa problematyka wymagała oderwa­nia się od spekulatywnej filozofii i zwrócenia baczniejszej uwagi na rzeczy­wistość schyłkowego okresu Republiki Weimarskiej. Arendt, której postawa ulega na początku lat trzydziestych wyraźnemu upolitycznieniu, traci wiarę w dogmaty asymilacjonizmu. „W społeczeństwie generalnie wrogo nastawio­nym do Żydów — a takie było ich położenie we wszystkich zamieszkiwanych przez nich krajach aż po wiek XX — nie moża się zasymilować nie godząc się zarazem na antysemityzm” — konkluduje w biografii Raheli Vamhagen*. W miarę postępów ruchu narodowosocjalistycznego zbliża się coraz bardziej do syjonizmu i w swej twórczości podejmuje krytykę niemieckiego Oświece­nia z punktu widzenia tej ideologii.

Na dojście hitlerowców do władzy Hannah Arendt zareagowała wzmożoną aktywnością w żydowskich organizacjach charytatywnych. W przeciwieństwie do związanego z ruchem komunistycznym męża, Gerharda Sti ma, który po pożarze Reichstagu zdecydował się emigrować, nie miała zamiaru opuszczać ojczyzny. Dopiero krótkotrwałe uwięzienie w połowie 1933 r. i wzrastające rozczarowanie postawą środowisk intelektualnych skłoniło ją do nielegalnego opuszczenia Niemiec. Jesienią 1933 r. 27-letnia Hannah Arendt-Stem znalazła się w Paryżu, gdzie rzuciła się natychmiast w wir aktywności emigracyjnej prowadząc zarazem bujne życie towarzyskie. Stolica Francji przyciągała jak magnes elitę uciekinierów z III Rzeszy, toteż właśnie tu miała Arendt okazję zbliżyć się do takich ludzi jak Walter Benjamin czy Bertold Brecht. Nie po­chłaniająca zbyt wiele czasu posada w organizacji syjonistycznej udzielającej pomocy uchodźcom pozwalała jej uczęszczać na seminarium Alexandre’a Koje- ve’a w Ecole des Hautes Etudes Sociales.

Po wyjeździe męża do Stanów Zjednoczonych związała się z Heinrichem Blucherem, wybitnym działaczem KPD, który w okresie procesów moskiew­skich stopniowo oddalał się od komunizmu. Pozwoliło jej to wniknąć głębiej w zjawiska zachodzące w ruchu komunistycznym lat trzydziestych, choć wów­czas bardziej pociągała ją jeszcze analiza ideologii ugrupowań skrajnej prawi­cy działających we Francji. Z niepokojem śledziła narastające z roku na rok uprzedzenia w stosunku do uchodźców, które przybierały postać urzędowych przepisów wymierzonych w „niepożądanych cudzoziemców”. Na ich podsta­wie w maju 1940 r., już po ślubie z Blucherem, wraz z tysiącami innych apatrydów Hannah została internowana w Gurs, gdzie przedtem mieścił się obóz dla powracających z Hiszpanii członków Brygad Międzynarodowych. Obserwacje i przeżycia z tego okresu miały istotny wpływ na jej wizję epoki współczesnej jako gruntownie odmiennej, „nowatorskiej” w stosunku do po­przednich. Już wówczas nosiła się z myślą napisania książki przedstawiającej „imperializm rasowy” jako praprzyczynę rozgrywającej się na jej oczach apokalipsy. Z tamtych lat pochodzą artykuły o traktatach mniejszościowych i Prouście, które po niewielkich modyfikacjach włączone zostały do ostatecz­nej wersji Korzeni totalitaryzmu.

W końcu 1940 r. Hannah Arendt i jej mąż otrzymali wizy amerykańskie i po

1  H. Arendt, Rahel Vamhagen. The Life of a Jewess, London 1958, s. 126. przełamaniu piętrzących się trudności dotarli w maju 1941 r. do Nowego Jor­ku. Wbrew pozorom opanowanie języka angielskiego, a także oswojenie się z kulturą i cywilizacją Stanów Zjednoczonych nie przychodziło łatwo emig­rantom z Niemiec wywodzącym się ze środowisk inteligenckich. Wiele aspek­tów tej nowej dla nich rzeczywistości budziło początkowo ich głęboki sprzeciw. Obserwując życie Amerykanów, Arendt szybko doszła do wniosku, że „istnieje w tym kraju zasadnicza sprzeczność między wolnością polityczną a niewolą społeczną”* i opinię tę podtrzymywała do końca życia. Wśród zróż­nicowanych pod wieloma względami skupisk emigrantów najbliższa jej była grupa „New World”, związana z German Jewish Club w Nowym Jorku, toteż od końca 1941 r. w piśmie „Aufbau” — organie klubu — regularnie publiko­wała felietony nawołujące m.in. do utworzenia odrębnej żydowskiej armii u boku sprzymierzonych.

Wzrastające zainteresowanie problemem antysemityzmu przerodziło się w projekt obszernej rozprawy o stosunku do Żydów w dwudziestowiecznej Fran­cji — od sprawy Dreyfusa po Pćtaina. Gromadziła niezbędne do niej materiały, a jednocześnie energicznie, choć bez powodzenia, walczyła o wydanie powie­rzonych jej pieczy pism zmarłego tragicznie Waltera Benjamina, W miarę na­pływu informacji o zbrodniach hitlerowskich w Europie uświadamiała sobie nieodwracalność zachodzących wydarzeń i nieadekwatność wszelkich propo­nowanych remediów, z syjonistycznym włącznie. Jej własna koncepcja sfe- derowanej żydowsko-arabskiej Palestyny w ramach brytyjskiego Commonwe- althu nie znajdowała popleczników.

W tej sytuacji ucieczką przed rozpaczą stała się dla niej praca w komisji zajmującej się ratowaniem dorobku kulturalnego Żydów europejskich (kiero­wała nią do 1952 r.) oraz w wydawnictwie Schocken Books, gdzie przeforso­wała m.in. pierwszą amerykańską edycję Dzienników Kafki. Artykuły i recen­zje zbliżające czytelnikom ,JPartisan Review” bądź „Nation” dorobek dwudzie­stowiecznych autorów niemieckiego obszaru językowego, stabo tu wcześniej popularyzowanych, dały Arendt przepustkę do kręgów akademickich Stanów Zjednoczonych, ale nie one pochłaniały jej uwagę w połowie lat czterdzies­tych. Polityczny chaos spowodowany gwałtownym rozkładem hitlerowskiej Festung Europa, troska o losy cywilizacji, wiara w uzdrawiającą moc trafnej diagnozy — wszystko to skłaniało pisarkę do konkretyzacji i modyfikacji daw­niejszych planów badawczych w taki sposób, aby projektowana rozprawa obok funkcji poznawczych spełniała również rolę katartyczną uświadamiając współ­czesnym przyczynę katastrofy, jej samej zaś pozwalając przezwyciężyć gnę­biące wielu emigrantów poczucie bezsilności.

2    E. Young-Bruehl, ...