Oktawian_August_i_milczenie_zab_Swetoniusz.pdf

(539 KB) Pobierz
N
atura
H
omiNes
H
istoria
. s
tudia z Historii środowiskowej
,
vol
. 2
Interpretacje przyrody w przeszłości
pod redakcją: Piotra Olińskiego, Wojciecha Piaska, Radosława Piętki, Toruń 2020
Radosław Piętka
Uniwersytet Adama Mickiewicza
Oktawian August i milczenie żab
(Swetoniusz,
Boski August
94.7)
Abstract.
The article is an elaborate commentary on one mysterious sentence
from augustus’ biography by Suetonius; it refers to an unusual act performed
by the future emperor in his childhood, when he effectively ordered frogs that
were too noisy to remain silent near his grandfather’s house. This episode has
been interpreted on the basis of ancient sources that indicate a number of
meanings that were once attributed both to the frogs themselves and to their
unique ability to produce silence and noise.
Keywords:
augustus, Suetonius, charisma, miracle, silence, power over na-
ture
J
edno z niezwykłych wydarzeń opisanych przez Swetoniusza w bio-
grafii Oktawiana augusta dotyczy swoistego cudu dokonanego
w dzieciństwie przez przyszłego princepsa
1
:
Na temat całego kontekstu, w którym występuje u Swetoniusza ów cud,
w związku przede wszystkim z innymi nadzwyczajnymi zjawiskami towarzyszącymi
narodzinom Oktawiana, zob. np. M. Strothmann,
Augustus – Vater der
res publica.
Zur Funktion der drei Begriffe „restitutio – saeculum – pater patriae“ im augusteischen
Principat,
Stuttgart 2000, s. 104−105.
1
Interpretacje przyrody.indb 89
2020-07-01 12:19:24
90
Radosław Piętka
Cum primum fari coepisset, in avito suburbano obstrepentis forte ranas
silere iussit, atque ex eo negantur ibi ranae coaxare.
Suet.,
Aug.
94.7
Gdy tylko [august] zaczął mówić, a w willi podmiejskiej jego dziadka
żaby przypadkiem zbyt głośno skrzeczały, kazał im zamilknąć. Podobno
z tego powodu żaby odtąd nie rechoczą w tej okolicy.
[przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska]
Postaram się pokazać, że to nieco groteskowe na pierwszy rzut oka
wydarzenie zostało przypisane augustowi w  istocie nieprzypadkowo,
jest ono bowiem w  różnorodny sposób powiązane z  cechami, które
były istotnym składnikiem wizerunku princepsa również według in-
nych źródeł. Najważniejsze w  tym przypadku wydają się znaczenia,
jakie Rzymianie przypisywali mowie i  zamilknięciu oraz skojarzenia
towarzyszące w  czasach antycznych skazanym na milczenie płazom.
Będzie to zatem studium z „żabiej semiotyki”, z uwzględnieniem przede
wszystkim „dźwiękowej” natury tego zjawiska. a  płazy te dostarczyć
mogą niemało informacji, jak sądzono w  starożytności: do nielekce-
ważenia „znakowej” natury żab, nader zagadkowej skądinąd, zachęca
nawet Cyceron w dialogu
O wróżbiarstwie
(1.9.15: „inest
in ranunculis
vis et natura quaedam significans, aliquid per se ipsa satis certa, cogni-
tioni autem hominum obscurior”).
Niektórzy badacze są przekonani, że
Cyceron w tym miejscu drwi sobie z owych „znakowych” cech natury,
a przynajmniej podaje w wątpliwość to, czy człowiek jest w stanie je zro-
zumieć
2
. Niemniej jednak jest to wyraźne świadectwo istnienia takich
oczekiwań względem żab wśród (co bardziej zabobonnych) Rzymian.
Intrygujących przekazów na temat żab nie brakuje w  literaturze
greckiej i  rzymskiej; zastanawiając się nad „cudem z  żabami”, moż-
Mimo że w dialogu te opinie o żabach, wypowiedziane przez brata Marka Tul-
liusza Cycerona, Kwintusa, zostały wsparte cytatami z Prognostyków aratosa przetłu-
maczonych przez samego Marka Tulliusza, Matthew Fox podejrzewa tutaj kpinę z wia-
ry w możliwość odczytywania znaków, jakich dostarcza ludziom natura: „I find it hard
to imagine that Cicero’s tongue is not firmly in his cheek” (M. Fox,
Cicero’s Philosophy
of History,
Oxford 2007, s. 235). Szczerze mówiąc, z uwagi zarówno na kontekst, jak
i na swoistą
frog lore
w starożytności (o której trochę jeszcze będzie tutaj mowa), wąt-
pię, aby rzeczywiście tak było.
2
Interpretacje przyrody.indb 90
2020-07-01 12:19:24
Oktawian august i milczenie żab (Swetoniusz,
Boski August
94.7)
91
na zatem brać pod uwagę, na przykład, wyjaśnienie alegoryczne: jeśli
przypomnimy sobie, że w bajkach Fedrusa żaby najczęściej reprezentu-
ją gromadę obywateli
3
, to uciszenie ich przez przyszłego władcę można
traktować jako zapowiedź jego umiejętności panowania nad tłumem,
istotnego składnika imperialnej charyzmy
4
. Co ciekawe, w  świecie
rzymskich zabobonów to właśnie żaby zwykle same powodują zamilk-
nięcie: Pliniusz Starszy zanotował powszechną wiarę w to, że żaba przy-
niesiona do grupy ludzi spowoduje, iż zapadnie wśród nich cisza (Natu-
ralis Historia
32.18.51: „mira
de iis
[scil. ranis]
certatim tradunt auctores:
inlatis in populum silentium fieri”).
Pliniusz mówi ponadto o psie, który
milknie na widok żywej żaby w swojej misce (NH 32.51.140). Używa-
no też żab jako rekwizytu przy procedurach magicznych związanych ze
zmuszaniem kogoś do milczenia, przy czym opierano się najwyraźniej
na logice magii „alopatycznej”: stworzenie znane ze swojego hałaśliwe-
go trybu życia było bowiem stosowane do zaprowadzania ciszy
5
.
dla przytoczonej przez Swetoniusza anegdoty najważniejsza wy-
daje się jednak nadprzyrodzona aura, która otacza augusta (i  to już
od niemowlęctwa). Należałoby zatem interpretować ten epizod, bio-
rąc pod uwagę rozległe zjawisko cudów dokonywanych przez antycz-
nych (w  tym rzymskich) władców, obok, przykładowo, uzdrawiania
praktykowanego przez Wespazjana – pierwszego po auguście cesarza,
któremu przypisywano nadprzyrodzone zdolności
6
– czy też deszczu
Zob. np. e. Champlin,
Phaedrus the Fabulous,
„Journal of Roman Studies”,
vol. 95, 2005, s. 109 (przyp. 21).
4
Por. e. Bertrand-Écanvil,
Présages et propagande idéologique: à propos d’une
liste concernant Octavien Auguste,
„Mélanges de l’école française de Rome”, vol. 106,
no. 2, 1994, s. 500.
5
Zob. d. R. Jordan,
P. Duk. inv. 729, Magical Formulae,
„Greek, Roman, and Byz-
antine Studies”, vol. 46, 2006, s. 166−168. autor wspomina o żabach w związku z tzw.
muting spell,
zaklęciem uciszającym czy oniemiającym; przykłady owej magii allopa-
tycznej łączy z opowieścią Klaudiusza eliana o Perseuszu, o której będzie mowa niżej.
6
Zob. S. Papaioannou,
Omens and Miracles: Interpreting Miraculous Narratives in
Roman Historiography,
[w:]
Recognizing Miracles in Antiquity and Beyond,
red. M. Gerol-
emou, Berlin−Boston 2018, s. 106−107. Na temat uzdrowień praktykowanych przez
Wespazjana jako „następcy” augusta w tym względzie zob. też R. Garland,
Miracles in
the Greek and Roman world,
[w:]
The Cambridge Companion to Miracles,
red. G. H. Twel-
ftree, Cambridge 2011, s. 84−85 (podrozdz.
Vespasian’s miraculous healing powers).
3
Interpretacje przyrody.indb 91
2020-07-01 12:19:24
92
Radosław Piętka
sprowadzonego przez Marka aureliusza
7
. august był zresztą również
przedstawiany jako poskromiciel żywiołów i  uzdrowiciel, ale trakto-
wano to raczej jako hiperboliczną metaforę enkomiastyczną, o  czym
świadczy wypowiedź Filona z  aleksandrii (Poselstwo
do Gajusza
144−145):
Cała ludzkość, wyczerpana wzajemnym rozlewem krwi, byłaby na kra-
wędzi całkowitej zagłady, gdyby nie zjawił się jeden przywódca, august,
którego zasłużenie nazywano człowiekiem unicestwiającym zło. On to
uśmierzył gwałtowne burze w  różnych stronach świata i  on też poło-
żył kres zarazie, która gnębiła zarówno Greków, jak i  barbarzyńców;
zarazie, która przybyła z południowego wschodu i rozpanoszyła się na
zachodzie i wschodzie, oznaki katastrofy zostawiając na wszystkich zie-
miach i wodach wokoło
8
.
[przekład własny]
„Lecznicze” umiejętności władcy w  związku z  „żabią” anegdotą
i wypowiedzią Filona analizowano w kontekście apollińskich inklinacji
augusta, który miał być, zgodnie m.in. z relacją Swetoniusza, synem sa-
mego apollina, traktowanego jako bóstwo lecznicze (Apollo
Medicus),
a więc kimś w rodzaju nowego asklepiosa
9
.
Specyficzne cechy cudu z żabami brał pod uwagę niegdyś Otto Wein-
reich, skądinąd autor książki o cudownych uzdrowieniach w starożyt-
ności
10
, który pisał o charakterystycznej dla „numinotycznych jedno-
Zob. np. I. Israelowich,
The Rain Miracle of Marcus Aurelius: (Re-)Construction
of Consensus,
„Greece & Rome”, vol. 55, no. 1, 2008, s. 83−102; P. Kovács,
Marcus Au-
relius’ Rain Miracle and the Marcomannic Wars,
Leiden−Boston 2009.
8
Panegiryczna wypowiedź Filona bywała czasami zestawiana z inną częścią Swe-
toniuszowej biografii augusta (Aug. 98.2), gdzie jest mowa o  podziękowaniach i  po-
chwałach, jakie pewnego razu spotkały princepsa podczas podróży morskiej ze strony
przypadkowych ludzi, którzy stwierdzili, że „dzięki niemu żyją, dzięki niemu żeglują po
morzach, cieszą się wolnością i dostatkiem” (przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska); por. W.
H. Salier,
The Rhetorical Impact of the Sēmeia in the Gospel of John,
Tübingen 2004, s. 167.
9
Zob. Papaioannou, op. cit., s. 106−107. Por. też R. a. Gurval,
Actium and Au-
gustus: The Politics and Emotions of Civil War,
ann arbor 1998, s. 90−91.
10
Zob. O. Weinreich,
Antike Heilungswunder. Untersuchungen zum Wunderglau-
ben der Griechen und Römer,
Giessen 1909.
7
Interpretacje przyrody.indb 92
2020-07-01 12:19:24
Oktawian august i milczenie żab (Swetoniusz,
Boski August
94.7)
93
stek” umiejętności panowania nad zwierzętami w ogóle (zwłaszcza tymi
znacznie groźniejszymi od żab), przywołując paralele zarówno z kręgu
rzymskich władców charyzmatycznych (domicjan – panegiryzowany
przez Marcjalisa – czy Wespazjan), jak i  późniejsze, chrześcijańskie
analogie (np. św. Senorina, św. antoni czy najsławniejszy z nich – św.
Franciszek z  asyżu)
11
. do wielu przykładów podanych przez wspo-
mnianego autora można dodać jeszcze jeden, dotyczący wcześniej-
szej, republikańskiej postaci charyzmatycznego przywódcy (postaci
zresztą wręcz modelowej, z  którą augusta wiązało wiele rozmaitych
podobieństw). Chodzi o Scypiona afrykańskiego; według świadectwa
przytaczanego przez aulusa Gelliusza (Noctes
Atticae
6.1.6) na widok
Scypiona (i tylko jego) na Kapitolu milkły psy:
Nie mam zamiaru pomijać także tego, co ci sami autorzy, których wcze-
śniej wymieniłem, pisali o owym Scypionie afrykańskim, a mianowicie,
że miał on zwyczaj pod koniec nocy, tuż przed świtem, odwiedzać Kapi-
tol; rozkazywał wówczas, aby otwarto mu cellę w świątyni Jowisza i tam
przez długi czas przebywał, jak gdyby naradzając się z Jowiszem w spra-
wach państwowych, przy czym strażnicy owej świątyni często dziwili
się, że psy, które zawsze wściekały się na widok innych, nie szczekały na
niego ani go nie atakowały, mimo że na Kapitolu zjawiał się samotnie
o tak niezwykłej porze.
[przekład własny]
Podobną informację podaje także anonimowy autor
De viris illu-
stribus
(49: „In
Capitolium intempesta nocte euntem nunquam canes la-
Zob. O. Weinreich,
Studien zu Martial. Literarhistorische und religionsge-
schichtliche Untersuchungen,
Stuttgart 1928, s. 157−159. Por. też a. d. Nock,
Deifica-
tion and Julian I,
„Journal of Roman Studies”, vol. 47, Iss. 1−2, 1957, s. 118, gdzie au-
tor polemizuje z  tezą Weinreicha o  podobieństwie cudu dokonanego przez małego
Oktawiana do epizodu znanego apokryfów (Acta
Johannis
60), w którym apostoł Jan
podczas nocy wypędził kłopotliwe insekty z pewnej gospody: „This can hardly be re-
garded as a deliberate action like that described in
Acta Iohannis
60, where the apostle
is said to have banished bugs for one night from a room in an inn. Suetonius records it
among the numerous signs (Div.
Aug.
94) »quibus
futura magnitudo eius
[scil. augusti]
et perpetua felicitas sperari animadvertique posset«”.
11
Interpretacje przyrody.indb 93
2020-07-01 12:19:24

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin