Grzegorz Kucharczyk Niemcy i racja stanu Myśl polityczna Jacques’a Bainville’a (1879-1936) Warszawa 2005 ISBN 83-89729-17-2 Wstęp W 1909 roku Stanisław Brzozowski pisał: „To pewna, że tylko to, co występuje przeciwko demokracji, jest dzisiaj we Francji godne czytania i zdaje się, że prąd ten jest dostatecznie silny, aby można było oczekiwać nieustannego wzrastania liczby wrogów dzisiejszego stanu rzeczy W Polsce tak mało zna się Francję; widzi się tylko Paryż i nie pojmuje się, że siły Francji, jej dusza, są czymś zupełnie innym, niż się to ukazuje w tej perspektywie. Piękny jest kraj, który można kochać mimo Paryża, mimo tej potwornej, piekielnej wprost choroby narodowej. Francja żyje tylko niszcząc i wynaturzając swe siły. Możemy domyślać się tylko, czym byłoby jej prawdziwe życie”1. „Godnym czytania” był Jacques Bainville (1879-1936) - jedna z najważniejszych postaci monarchistycznej i antydemokratycznej Akcji Francuskiej, obozu politycznego (powstałego w 1898 roku) reprezentującego nowoczesny francuski monarchizm pod szyldem „nacjonalizmu integralnego”2. Akcja Francuska to Charles Maurras (1868-1952) - jej czołowy teoretyk, właściwy 1 S. Brzozowski, Maurycy Barres [szkic napisany w 1909 roku], w: idem, Głosy wśród nocy/. Studia nad przesileniem romantycznym kultury europejskiej, Lwów 1912, s. 244. W innym miejscu Brzozowski utrzymywał, że Maurras — twórca Akcji Francuskiej jest dowodem na to, że „narody zaczynają pojmować, że bytowe, abstrakcyjne teorie są zawsze wytworem dziejów... Naród staje się organem stosunku myśli z bytem — tworzenie wielkich i silnych narodów jedyną drogą, która prowadzi do powstania swobodnej indywidualności” (w tym kontekście Maurras to, zdaniem Brzozowskiego, „bardziej konsekwentny indywidualista niż Nietzsche”). S. Brzozowski, Legenda Młodej Lolski. Studia o strukturze duszy kulturalnej, Kraków/Wrocław 1983 [reprint wydania Lwów 1910], s. 559-560. 2 Do dzisiaj najpełniejszym opracowaniem traktującym o politycznej myśli i działalności Akcji Francuskiej pozostaje monografia E. Webera, LAction Franęaise, Paris 1985. Syntetyczny opis głównych wątków politycznej filozofii Akcji Francuskiej zob. w: R. Remond, Les droites en France, Paris 1982, s. 169—180; J. Bartyzel, „ Umierać, ale powoli!’’. O monarchistycznej i katolickiej kontrrewolucji w krajach romańskich 1815—2000, Kraków 2002, s. 489—708; J. Eisler, Od monarchizmu do faszyzmu. Koncepcje polityczno-społeczne prawicy francuskiej 1918—1940, Warszawa 1987. 8 twórca jej filozofii politycznej, człowiek o wszechstronnych zainteresowaniach (nie stroniący na przykład od własnych prób literackich). To Maurras „nawrócił” na monarchizm twórców Komitetu Akcji Francuskiej (do której wstąpił w 1899 roku), a którzy - przy całym swoim krytycyzmie wobec skorumpowanych i „nie patriotycznych” elit III Republiki - programowo nie odrzucali ustroju republikańskiego. Wierzyli - jak pisarz Maurice Barres - „w republikę, ale zbrojną i potężną”. Program Maurrasa, który stał się programem całej Akcji Francuskiej opierał się na podstawowym rozróżnieniu między „pays legał” - Francją skorumpowanych (moralnie i politycznie) elit republikańskich, „republiką koleżków”, a „pays reel” - „Francją rzeczywistą”, Francją rolniczą, Francją prowincji, wierną religii ojców. Pomyślność „pays reel” zapewnić mogła tylko restauracja monarchii - dziedzicznej, antyparlamentarnej, zdecentralizowanej i katolickiej. Monarchia zaspokoi wszelkie postulaty nowoczesnego francuskiego nacjonalizmu - zarówno w sferze wewnętrznej (budowa silnego państwa, zrywającego jednak z rewolucyjną i napoleońską tradycją administracyjnego centralizmu), jak i zewnętrznej (odrestaurowanie mocarstwowej pozycji Francji). Dlatego, jak twierdził sam Maurras, monarchizm Akcji Francuskiej jest sy-nonimiczny z „nacjonalizmem integralnym”. Akcja Francuska świadomie rezygnowała z angażowania się w bieżącą walkę polityczną (rozumianą na przykład jako uczestnictwo w wyborach parlamentarnych). Nie była partią polityczną sensu stricto, była „stronnictwem metapolitycznym”, szkołą myślenia politycznego (wedle programu nakreślonego przez Maurrasa). Jej najważniejszymi instrumentami oddziaływania na francuską opinię publiczną były: ukazujący się od 1908 roku dziennik „LAction Franęaise” (na początku lat 20., w okresie szczytowej popularności Akcji, jego nakład osiągnął liczbę 100 tysięcy egzemplarzy i posiadał 35 tysięcy stałych prenumeratorów)3, założony dwa lata wcześniej Instytut Akcji Francuskiej oraz książki pisane przez najwybitniejszych przedstawicieli Akcji, na czele z Maurrasem. Chociaż Akcja Francuska nigdy nie sprawowała władzy politycznej (nie uczestniczyła nawet w żadnych koalicjach parlamentarnych, bo nie miała własnych posłów), nie była marginalną grupą, adresującą swoje koncepcje polityczne do „już przekonanych”. Nie była masowym stronnictwem (w najlepszym dla Akcji okresie - I połowa lat 20. - liczyła ona 60 tysięcy członków)4. Jednak ze swoim programem docierała, wzbudzając przychylne reak 3 J. Bartyzel, op.cit., s. 511. 4 Ibidem. 9 cje u takich nietuzinkowych postaci jak Marcel Proust, Guillaume Apollina-ire, Augustę Rodin, Paul Yalery (wszyscy byli systematycznymi czytelnikami „LAction Franęaise” i wysoko oceniali twórczość Maurrasa). W 1924 roku Charles de Gaulle opatrzył swoją pierwszą książkę (Niezgoda u wroga) znamienną dedykacją: „Charles’owi Maurrasowi z należnym hołdem”5. Bainville - to publicysta, pisarz i „oficjalny” historyk Akcji Francuskiej. Wraz z Maurrasem i Leonem Daudetem należał do „triumwiratu” decydującego o obliczu programowym Akcji Francuskiej. Bainville to przede wszystkim specjalista od spraw związanych z polityką międzynarodową (tego dotyczyły jego artykuły ukazujące się od 1908 roku, aż do śmierci, na łamach dziennika Akcji), a zwłaszcza związanych z kwestią niemiecką i stosunków francusko-niemieckich. Kwestia niemiecka zajmowała centralne miejsce w jego myśli politycznej. Dlatego analiza poglądów Bainville’a dotyczących Niemiec i stosunków francusko-niemieckich jest najważniejszym celem niniejszego opracowania. Chodzi o zbadanie, czy i jakiej ewolucji podlegały te poglądy. Na ile były charakterystyczne dla ich autora, a na ile można je umieścić na szerszym tle współczesnej Bainville’owi francuskiej opinii publicznej i środowisk intelektualnych (w tym zbliżonego do Akcji Francuskiej)? To właśnie jest dla mnie podstawowym tłem porównawczym, choć zdaję sobie sprawę, że równie dobrą, równie interesującą mogłaby być także inna perspektywa porównawcza (na przykład studium myśli Bainville’a na tle współczesnej mu historiografii francuskiej czy niemieckiej). Omówienie tych kluczowych zagadnień poprzedzi prezentacja rysu biograficznego Bainville’a oraz przedstawienie zrębów jego myśli politycznej, wśród których słowami-kluczami są: monarchia, nacjonalizm, historia, anty-republikanizm, antydemokratyzm; a w tle wszystkich - racja stanu. Poszukiwać będziemy odpowiedzi na pytanie, czy w odniesieniu do wymienionych pojęć myśl Bainville’a wyróżniała się czymś szczególnym na tle jego przyjaciół i współpracowników z Akcji Francuskiej (zwłaszcza zaś w odniesieniu do Maurrasa - przywódcy i głównego ideologa obozu „nacjonalizmu integralnego”). Praca ma charakter problemowy, zapewniający moim zdaniem bardziej przejrzyste przedstawienie myśli politycznej Bainville’a oraz jej ewolucji. Zdaję sobie sprawę, że taki wybór pociąga za sobą niebezpieczeństwo powtórzeń, które pojawiają się i w tej pracy. ,jWinę” ponosi obecny w niniejszej monografii rozdział traktujący o biografii Bainville’a. Oprócz swojego podstawowego zadania (dostarczenia czytelnikowi ważniejszych informacji o życiu 5 Ibidem, s. 507. 10 oraz twórczości Bainville’a), ma on zasygnalizować niejako wątki, które powrócą później w rozszerzonej wersji lub w innym kontekście. Mam tu na myśli chociażby rolę odbywanych przez Bainville’a podróży do Niemiec (zagadnienie to powróci w rozdziale następnym, w kontekście kształtowania się monarchistycznych poglądów naszego bohatera), czy stosunek Bainville’a--historyka do twórców francuskiej historiografii (w rozdziale pierwszym kwestia ta jest omawiana w związku z publikacją przez naszego bohatera Dziejów Francji w 1924 roku; w rozdziale drugim ujęta jest jako próba odnalezienia odpowiedzi na historiograficzne inspiracje dla myśli politycznej Bainville’a). Pozostając jeszcze przy tej kwestii, już teraz wypada odnieść się pokrótce do zagadnienia „Bainville-historyk”. Czy w ogóle był historykiem? A może tylko zdolnym eseistą historycznym, publicystą piszącym o historii? Jeżeli przyjąć za miarodajne kryterium fakt ukończenia studiów historycznych, Bainville historykiem nie był. Był nim jednak w znaczeniu uprawiania historii. Nie dyletanckiego, ale w oparciu o ustalenia największych sław francuskiej historiografii i u części z nich znajdującego uznanie6. Dla autora niniejszej monografii Bainville jest „godny czytania” i analizowania nie dlatego, że był „antysystemowy” (jeżeli za „system” uznamy rządy republikańskie i towarzyszącą im „nadbudowę” w postaci tzw. tradycji republikańskiej). Istotniejsze były inne powody. Przede wszystkim zainteresowanie Bainville’a problematyką niemiecką - również dla polskiego historyka, z przyczyn oczywistych, bardzo interesującą. Warto, jak sądzę, skonfrontować polskie i francuskie (na przykładzie naszego bohatera) poglądy na sprawy Niemiec i Prus. Jak już wspomniałem, zbadanie, na ile były one po stronie francuskiej reprezentatywne dla ogólnego klimatu intelektualnego (a także nastrojów opinii publicznej) panującego nad Sekwaną, jest jednym z celów tej pracy. Nie jest moim zamierzeniem badanie dziejów wzajemnych stereotypów, francuskich i niemieckich, splotu - niejednokrotnie bardzo skomplikowanego - dziejów tych obydwu nacji. Należy jednak zauważyć, że poglądy Bainville’a o Niemczech...
Aizococ