12-GSAW-7.pdf

(229 KB) Pobierz
KAROLINA ZARYCHTA
ZARYS HISTORII MANGI
Wstęp
Życie
w dzisiejszej Japonii wydaje się niezwykle ciekawe. Na pierwszy rzut oka wy-
gląda ono na spokojne oraz poukładane, a każdy dzień wprawia miliony miesz-
kańców tego kraju w rutynę. Jednak im dłużej człowiek zaczyna przyglądać się tej
kulturze, tym więcej nabiera wątpliwości, co tak naprawdę kryje się pod stoicką
maską Japończyka.
Pytanie o najlepsze azjatyckie potrawy przywodzi na myśl kuchnię tajwańską
oraz popularne japońskie
sushi.
Jeśli wziąć pod uwagę rankingi najlepszych azjatyc-
kich
fi
lmów, to Akira Kurosawa wielokrotnie udowadniał,
że
nie ma sobie równych.
Przeglądając albumy z nowoczesną architekturą Azji, nie sposób ominąć minimali-
stycznych form Tadao Ando. Wyczekując innowacyjnych technologii,
świat
kieruje
swój wzrok na Kraj Kwitnącej Wiśni. Wszystkie wymienione wyżej dziedziny skła-
dają się na bardzo wyrafinowaną i skomplikowaną kulturę Japonii, której wartości
do połowy XX wieku wydawały się dla Europejczyka czymś obcym, niezrozumia-
łym.
Zrozumienie mentalności Japończyka wydawałoby się nadal odległą rzeczy-
wistością, gdyby nie jeden znaczący moment w historii Japonii – powstanie mangi.
Celem artykułu jest przedstawienie ciągłości kulturowej mangi w aspekcie japoń-
skiej sztuki obrazkowej. Ze względu na globalny rozwój mediów w ciągu ostatnich
dekad można odnieść wrażenie,
że
szeroko spopularyzowany komiks japoński jest
wytworem poprzedniego wieku. Choć manga swoją współczesną formę zawdzięcza
silnym wpływom zachodnim, to była tworzona na przestrzeni wieków, w konkret-
nych czasach i okolicznościach. W każdym okresie swojego istnienia zmieniała swój
kształt, formę oraz przeznaczenie.
Okres Nara
Historia japońskiej sztuki zaczyna się od okresu Nara (710–794 r. n.e.), w którym
rozwinęło się malarstwo na zwojach znane jako
emaki
1
. Zwoje, najpierw tworzone
1
T.S. Sadao,
Discovering the Arts of Japan: A Historical Overview,
New York 2003, s. 65–67.
GDAŃSKIE STUDIA AZJI WSCHODNIEJ 2015/7
159
w Chinach, następnie przewiezione do Japonii, stanowiły długie wielometrowe pasy
jedwabiu lub posklejanego papieru. W odpowiedni sposób nawijane na udekorowa-
ne wałki tworzyły obrazy wielokadrowe – powstawał perspektywiczny obraz, który
dzisiaj możemy uzyskać dzięki obiektywowi aparatu.
Emaki
umożliwiały autorowi
opowiadanie długich historii, posługując się nie słowami, ale obrazem, co pomogło
w zrozumieniu fabuły przez osoby niepiśmienne
2
. Najsłynniejsze
emaki
autorstwa
Murasaki Shikibu przedstawiają
życie
dworskie, a jego najważniejsze dzieło
Genji
Monogatari
(Opowieść
o księciu enji
) było niezwykle szczegółowo namalowane i uznane
później za skarb narodowy
3
. Zwoje
emaki
były dostępne jedynie dla nielicznych,
głównie dla arystokratów oraz kapłanów dworskich. Takahata Isao, znany twórca
i producent
anime,
w swojej pracy wykazał,
że
między
emaki
a dzisiejszymi mangami
istnieje wiele podobieństw
4
. Jego zdaniem zwoje stopniowo ukazują przepływ czasu
oraz akcji, im dalej rozwija się papier, podobnie jak mangi, które fabułę dzielą na
kadry i strony.
Okres Edo
Sytuacja z dostępnością do sztuki diametralnie zmieniła się w XVIII wieku, kiedy
Japonia weszła w okres Edo (1603–1868), nazywany złotym wiekiem karykatury
5
.
Nową stolicą Japonii stało się Edo, które poza Osaką i Kioto było jednym z naj-
ważniejszych ośrodków handlowych. Japońskie społeczeństwo było podzielone na
cztery klasy: wojowników (jap.
士
shi),
chłopów (jap.
農
nō),
rzemieślników (jap.
工
kō)
oraz kupców (jap.
商
shō)
6
. Inne grupy społeczne, takie jak kapłani czy medycy,
nie były brane pod uwagę w tym podziale. Pomimo
że
władza skupiała się w rękach
wojowników, najbogatszą klasą szybko stali się kupcy i rzemieślnicy. To właśnie ich
pieniądze doprowadziły do wyodrębnienia kultury, w której sztuka, teatr oraz lite-
ratura były tworzone pod gusta tych dwóch klas. W tych okolicznościach pojawiły
się pierwsze japońskie drzeworyty
ukiyo-e
(浮世絵), które w wolnym tłumaczeniu
oznaczają „obrazy przepływającego
świata”
7
. Rozkwit
ukiyo-e
został spowodowa-
ny wynalezieniem
kentō
– specjalnych nacięć na rogach klocków drzeworytniczych,
dzięki którym było możliwe wykonanie wielobarwnych ksylograficznych
8
obrazów
P. Mason,
History of Japanese Art,
New Jersey 1993, s. 97.
M. Ostrowska,
Problemy rynku mangi w Polsce,
„Toruńskie Studia Bibliologiczne” 2013, nr 1
(10), s. 70.
4
I. Takahata,
12th Century Animation,
Tokio 1999.
5
P. Mason,
History…,
s. 235.
6
http://bleedingworld.wikidot.com/shinokosho [dostęp: 21.03.2015].
7
B. Koyama-Richard,
Manga. 1000 lat historii,
przeł. M. Domagalska, Warszawa 2008, s. 38.
8
Ksylografia – ręczne przygotowanie formy do druku wypukłego za pomocą rytowania
w drewnie.
2
3
160
GDAŃSKIE STUDIA AZJI WSCHODNIEJ 2015/7
niewielkim kosztem. Rozpowszechnianie sztuki stało się
łatwiejsze
dzięki zwiększo-
nej produkcji jednego drzeworytu. Początkowo obrazy były czarno-białe, ale wraz
z rozwojem techniki i zwiększonym zainteresowaniem zaczęto je ręcznie barwić.
Ukiyo-e
spełniały rozmaite funkcje, w tym marketingową. Stanowiły idealną reklamę
dla sklepów z jedwabiem, restauracji oraz domów rzemiosł. Dawały również moż-
liwość stworzenia podobizn znanych osób, których ubrania, fryzury oraz styl
życia
wyznaczały tamtejsze trendy.
Drzeworyty służyły także rozwojowi edukacji. Dzięki kolorowym encyklope-
diom dzieci były w stanie nauczyć się alfabetu oraz nazewnictwa związanego z co-
dziennym
życiem.
Powstały pierwsze pocztówki z najpiękniejszymi krajobrazami
Japonii oraz liczne prześmiewcze karykatury
9
. Dzięki szybkiej produkcji znaczą-
co rozwinęła się sieć wydawnicza, która książki dzieliła odpowiednio na
shomotsu
– dzieła religijne i naukowe oraz
sōshi
– książki rozrywkowe
10
.
Katsushika Hokusai
Początek
ukiyo-e
datuje się na rok 1781, ale najważniejsze dzieła powstały u schyłku
okresu Edo w latach 1823–1829 i zostały wykonane przez Katsushikę Hokusaia,
prekursora mangi. Autor znanego na całym
świecie
drzeworytu
Wielka Fala w Kana-
gawie
jako pierwszy użył terminu manga w znaczeniu, w jakim znamy go obecnie
11
.
Choć na początku słowo to oznaczało dosłownie „niepowstrzymane obrazy”, to
pod koniec XIX stulecia zaczęło być stosowane do określenia karykatury, a w XX
wieku – komiksu. Do Japonii od końca XVIII wieku zaczęły napływać zachodnie
wzorce sztuki, literatury oraz mody. Nie dziwi więc fakt,
że
pierwsze dzieła Hokusa-
ia są silnie inspirowane europejskim stylem rysowania. Cykl ilustracji
Trzydzieści sześć
widoków góry Fuji
ukazał jego niezwykły talent do obserwacji i uwieczniania ruchu na
obrazie. Najsłynniejszy z serii, dzieło
Wielka Fala w Kanagawie
został zbadany przez
japońskich naukowców, którzy dowiedli,
że
artysta uchwycił położenie i kształt fali
z dokładnością co do setnej sekundy, dając przy tym obraz równie precyzyjny jak
wykonany współczesnym sprzętem
12
. Warto dodać,
że
jest to najczęściej reprodu-
kowany japoński obraz na
świecie,
wykorzystywany we współczesnej sztuce, mo-
dzie,
fi
lmie oraz wzornictwie przemysłowym.
Wiele z dzieł
ukiyo-e
znajduje się obecnie w Tokijskim Muzeum Narodowym. Wśród najcie-
kawszych należy wymienić twórczość Keisai Eisena, Ishikawy Toyomasy oraz Utagawy Yoshifuji,
którzy w znaczny sposób przyczynili się do rozwoju drzeworytnictwa.
10
T.S. Sadao,
Discovering the Arts…,
s. 223.
11
B. Koyama-Richard,
Manga. 1000 lat…,
s. 72.
12
http://rsnr.royalsocietypublishing.org/content/early/2009/02/23/rsnr.2007.0039 [dostęp:
19.03.2015].
9
GDAŃSKIE STUDIA AZJI WSCHODNIEJ 2015/7
161
W 1812 r. Hokusai wraz ze swoim uczniem Maki Bokusenem stworzył około
300 ilustracji, które zostały złożone jako pierwszy z 15 tomów serii
Manga
13
.
Zbiór
był przeznaczony dla uczniów artysty oraz wszystkich osób chętnych, by podjąć się
nauki japońskiego rysunku, wykonywanego za pomocą piórka oraz tuszu. Katsushi-
ki Hokusai jest znaczącą postacią w dziedzinie ilustrowanych podręczników. Po jego
śmierci
wielu próbowało naśladować mistrza, jednak
żadnemu
z nich nie udało się
stworzyć tak precyzyjnego zbioru. Niezwykła dokładność Hokusaia zainspirowała
wielu Europejskich impresjonistów, ruch
art nouveau
oraz sztukę współczesną
14
.
Termin mangi wprowadzony przez Hokusaia wyszedł z użycia pod koniec XIX
wieku. Dla karykatur i innych humorystycznych ilustracji zaczęto używać takich
określeń, jak
giga, tobae
lub
ponchie
15
.
Przedwojenny okres Meiji
Dopiero w połowie XIX wieku stosunki dyplomatyczne Japonii z krajami Zacho-
du zaczęły się poprawiać. Na efekty współpracy trzeba było czekać ponad pięć
dekad, choć Japończycy do dnia dzisiejszego pozostają zamkniętym i nieufnym
narodem. W Japonii nastał okres Meiji (1868–1912) i pierwszą znaczącą przemianą
było przechrzczenie stolicy Edo na Tokio, obalenie szogunatu i podjęcie współ-
pracy z cudzoziemcami. Obraz Japonii zaczął się przekształcać, powstała funkcjo-
nująca do tej pory nowa waluta – jen. Zamożne rodziny zaczęły wysyłać dzieci na
zagraniczne stypendia, ucząc ich zachodniego stylu
życia.
Unowocześniano ulice,
budynki oraz
środki
transportu, a stolica państwa przestała być inspiracją dla arty-
stów
ukiyo-e.
Japońscy artyści skierowali swe zainteresowanie w stronę rozwijającej się prasy.
W 1861 r. powstała pierwsza prawdziwa japońska gazeta „Nagasaki Shipping List
and Advisor”. Przez kolejne lata zaczęło wychodzić wiele tytułów, których główną
rolą było nie tylko informowanie o bieżących wydarzeniach, ale również eduka-
cja i rozrywka. Drzeworyty japońskie były obecne w prasie dzięki stworzonemu
w 1874 r. czasopismu „Shinbun Nishikie”, lecz szybki rozwój druku zastąpił ksy-
lografi
ę
na rzecz nowoczesnych technik. Powstały pierwsze karykatury krytykujące
władzę, których silny wpływ na społeczeństwo doprowadził do powstania w 1877 r.
F. Harris,
Ukiyo-e: The Art of the Japanese Print,
Clarendon 2010, s. 48–50.
Na Międzynarodowej Wystawie w Paryżu w 1867 r. prace Hokusaia zostały wystawione
w japońskim pawilonie. Była to pierwsza prezentacja japońskiej kultury przed zachodnią masową
publicznością, co poskutkowało spotęgowaniem
Japonisme,
czyli chęci posiadania kolekcji japoń-
skiej sztuki.
15
H. McCathy,
A brief history of Manga,
Lewes 2014, s. 12.
13
14
162
GDAŃSKIE STUDIA AZJI WSCHODNIEJ 2015/7
satyrycznego tygodnika „Marumarun Chinbun”
16
. Ogromny sukces odniósł dzięki
swoim krytycznym artykułom oraz karykaturalnym rysunkom.
Obecność Europejczyków przyczyniła się do rozwoju ważnej satyrycznej ga-
zety „The Japan Punch”, której założycielami byli dwaj pionierzy ilustracji – An-
glik Charles Wirgman oraz Francuz Georges Bigot
17
. Gazeta była przeznaczona
dla cudzoziemców mieszkających w Jokohamie, jednak istniały również wydania
tłumaczone na japoński. Rysunki tam zamieszczone zostały nazwane
ponchie
i na-
wiązywały do tytułu miesięcznika. Miały one istotny wpływ na japoński styl rysun-
ku przyszłej mangi. Ilustracje Wirgmana cechowały mocne rysy twarzy oraz duża
głowa, co kontrastowało z japońską zasadą rysunku
hikime kagihana
(引目鉤鼻),
mówiącą dosłownie o delikatnej „wąskiej kresce oczu, haczykowatym nosie”
18
.
Georges Bigot stworzył zabawną serię ilustracji
Cudzoziemcy przyzwyczajający się do
japońskich obyczajów.
Przedstawione na nich nietypowe sytuacje
śmieszyły
i Japończy-
ków, i obecnych tam obcokrajowców. Pomimo sporego sukcesu magazynu Bigot
nie zarabiał znaczących sum na karykaturach, ponieważ uznawano je w Japonii za
podrzędny gatunek sztuki.
Na początku XX wieku prawdziwy rozkwit przeżyły kartki pocztowe, które
stały się nowym
środkiem
komunikacji. Najczęściej korzystali z nich młodzi ludzie
i to oni wyczekiwali cotygodniowego dodatku do „Kokkei Shimbun”, w którym
zamieszczano cykl kolorowych pocztówek wykonanych z kartonu. Stylistycznie
kartki nawiązywały do epoki Edo, jednakże widać było nowe wpływy zachodniego
komiksu.
Ogromny sukces „Kokkei Shimbun” przyciągnął uwagę trzydziestoletniego
Kitazawy Rakutena, którego zainteresowania tradycyjnym japońskim malarstwem,
dziennikarstwem oraz zachodnim komiksem doprowadziły do stworzenia własne-
go pisma „Tokyo Puck”. Rakuten, w młodości uczony przez mistrza
ukiyo-e
Inoue
Shunzuia, dorastał w przekonaniu,
że
japoński rysunek karykaturalny ma szansę
odnieść równie duży sukces jak na Zachodzie. To on powrócił do używania słowa
manga,
nie będąc jedynie artystą, ale też dziennikarzem. W swoich dziełach poruszał
tematy polityki wewnętrznej i zagranicznej. W piśmie „Tokyo Puck” jako pierwszy
wprowadził komiksy stworzone z sześciu kadrów, co okazało się sporym sukcesem
wydawniczym. Tworzył polityczne karykatury i choć narażał się władzy, nie uległ
presji. Rakuten trafnie ocenił, w jakiej sytuacji znajdowała się ówczesna Japonia,
rozdarta między nowoczesną modą a tradycyjnymi wartościami. Jego prace wielo-
krotnie spotykały się z krytyką Europejczyków, którzy nie mogli zrozumieć, dlacze-
go Japonia na siłę stara się zamienić „kimono (…) na strój kelnerki z londyńskiej
16
17
18
B. Koyama-Richard,
Manga. 1000 lat…,
s. 110.
http://www.baxleystamps.com/litho/meiji/wirgman_sb.shtml [dostęp: 19.03.2015].
http://www.balboaparkhistory.net/glimpses/tale-of-genji-evaluation.htm [dostęp: 20.03.2015].
GDAŃSKIE STUDIA AZJI WSCHODNIEJ 2015/7
163

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin