Czesław Mad a jeżyk ; W' ’ BVMK* ni rzeszy ■POCIEJ CZESŁAW MADAJCZYK POLITYKA III RZESZY W OKUPOWANEJ POLSCE TOM II WARSZAWA 1970 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Okładkę i obwolutę projektował HENRYK BIAŁOSKORSKI Redaktor IRENA TATARCZUK-GLINIANSKA Redaktorzy techniczni MARIA ŻMIREK I WITOLD MOTYL Korektor ANNA SIKORSKA Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1970 Prlnted In Poland PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Warszawa 1970 Wydanie I. Nakład 10 000 + 280 egz. Ark. wyd. 43,5. Ark. druk. 33+2 Wk • Papier na tekst m/gł. ki. III, 80 g, 70 X 100 Papier na wkładki ilustracyjny ki. III, 120 g Oddano do składania 20. IV. 1968 r. Podpisano do druku 18. VI. 1970 r. Druk ukończono w czerwcu 1970 r. Zam. nr 606/68 — OC-5. Cena t. I/II zł 150,__ WROCŁAWSKA DRUKARNIA NAUKOWA SPIS TREŚCI Część 4 WARUNKI ŻYCIA I PRACY W OKUPOWANYM KRAJU XXV. Zmiany w zatrudnieniu i strukturze społecznej........................... 7 Zatrudnienie Polaków na ziemiach wcielonych............................... 7 Zatrudnienie Polaków w Generalnej Guberni.................................12 Deformacje struktury społecznej . 23 XXVI. Warunki pracy i egzystencji ludności polskiej...........................34 Przekształcani w kulisów..................................................34 „Życie na niby”......................................................... 64 Organizacje pomocy społecznej............................................103 Kontrasty i fikcje...................................................... 115 XXVII. Likwidacja kultury polskiej...........................................119 Grabież i niszczenie polskich dzieł sztuki i instytucji kulturalnych . . 120 Og^ólne założenia niemieckiej polityki kulturalnej w Generalnej Guberni 127 XXVIII. Szkolnictwo i nauka................................................. 142 XXIX. Propaganda hitlerowska ............. 165 XXX. Stosunek władz do kościołów w okupowanej Polsce. Zycie religijne . . 176 Wprowadzenie okupacyjnej admnistracji kościelnej i prześladowania Kościoła Rzymskokatolickiego na ziemiach włączonych do Rzeszy . . . 176 Generalna Gubernia.......................................................189 Watykan a stosunek Rzeszy do katolików polskich.........................195 XXXI. Zarys sytuacji ludności żydowskiej . ................................213 Ogólne zmiany w położeniu................................................213 Sytuacja żywnościowa . . . '. '.................................225 Część 5 TERROR I LUDOBÓJSTWO XXXII. Organizacja i zakres terroru..........................................235 System terroru...........................................................235 Sądowy i policyjny aparat terroru........................................245 Eutanazja czyli „śmierć z łaski”.........................................263 Wehrmacht a terror w okupowanej Polsce...................................265 Czynniki wpływające na hamowanie terroru okupanta w Polsce . . 266 XXXIII. Polacy w obozach koncentracyjnych............................273 Oświęcim :.......................................................286 Majdanek i Stutthof..............................................299 XXXIV. Endlosung ................. 306 Zagłada Żydów polskich...........................................306 Działalność obozów natychmiastowej zagłady.......................342 XXXV. Ziemie polskie jako cmentarzysko ludzi innych narodowości . . , . 349 XXXVI. Odpowiedzialność za zbrodnie wojenne ......... 353 Wychowanie morderców.............................................353 Ukaranie zbrodniarzy wojennych...................................361 Zakończenie ................... 367 Wojna i okupacja w Polsce jako instrumenty niszczenia narodu . . 367 Opuszczenie Polski przez okupanta................................378 Aneksy...............................................................381 1. Terror na niektórych terenach.....................................381 2. Polacy — działacze polityczni, społeczni i kulturalni, którzy padli ofiarą terroru i działań wojennych............................398 3. Fragment wypowiedzi P. Broada, pracownika wydziału politycznego w obozie oświęcimskim, o policyjnym sądzie doraźnym.........412 4. Fragment pamiętnika inż. J. Pfeffera, zawierający opis „normalnego” dnia w obozie koncentracyjnym na Majdanku...................419 5. Pismo tajne Himmlera z 16 II 1943 r. w sprawie 5 Polaków pochodzenia niemieckiego .............................................421 Część 4 WARUNKI ŻYCIA I PRACY W OKUPOWANYM KRAJU ROZDZIAŁ XXV ZMIANY W ZATRUDNIENIU I STRUKTURZE SPOŁECZNEJ ZATRUDNIENIE POLAKÓW NA ZIEMIACH WCIELONYCH Po włączeniu polskich ziem zachodnich do Rzeszy władze niemieckie rozpoczęły odbudowę i rozbudowę gospodarki. Zgodnie z dyrektywami Góringa z 13 X 1939 r. zmierzano do zabezpieczenia mocy produkcyjnych oraz zasobów naturalnych, jak również do jak najszybszego i pełnego zespolenia życia gospodarczego tych ziem z systemem ekonomicznym Rzeszy. Od 1942 r. tempo i kierunek rozwoju gospodarki na tym obszarze dyktowane były coraz bardziej doraźnymi potrzebami wojny. Ten stan rzeczy nie pozostał bez wpływu na kształtowanie się zatrudnienia i bilansu siły roboczej. Spis ludności z 1931 r. wykazał w województwach poznańskim, pomorskim, śląskim, łódzkim wraz z bezrobotnymi 1882 tys. pracowników najemnych. W 1944 r. na tym obszarze pracowało 2061 tys., a 592 tys. Polaków pochodzących stamtąd zatrudnionych było w Rzeszy *. W sumie obowiązkowym zatrudnieniem objęto 2653 tys. Liczba ta nie obejmuje jednak Polaków wpisanych na DVL, ok. 500 tys., i — jak słusznie podnosi W. Rusiński — z wielu względów jest mało porównywalna z liczbą zatrudnionych przed wojną. Niemniej daje pewne wyobrażenie o nasileniu akcji przymusowego zatrudnienia przez władze okupacyjne. Badania nad podziałem zawodowym robotników polskich napotykają na dwie zasadnicze trudności. Znaczna część pracowników polskich zatrudniona została w zawodzie innym niż ten, który wykonywali przed wojną. Również znaczna część Polaków pracowała w czasie wojny w dwóch i więcej zawodach, czasem pokrewnych, czasem zaś nie mających żadnego między sobą związku. Statystyczne stwierdzenie liczby osób, które w czasie wojny zmieniły zawód, nie jest możliwe. Pamiętniki przeanalizowane przez W. Rusińskiego wskazują, że zmieniający zawód stanowili zdecydowaną większość. W Poznańskim Towa- 1 W. Rusiński, op. cit., cz. I, s. 38. rzystwie Stróżowania zatrudnieni byli jako wartownicy: przedwojenny starosta, komisarz policji, kupcy, studenci, podchorążowie, podoficerowie, robotnicy oraz żebracy. Największy procent przedwojennych pracowników został na kolei i w śląskich kopalniach. TABL. 66. ZATRUDNIENI I WŁASCIECIELE W PRZEMYŚLE NA ZIEMIACH WCIELONYCH DO RZESZY Ogółem Robotnicy Właściciele i prac, umysłowi Jeńcy w tysiącach IX 1940 543 497 46 — IX 1941 620 566 54 — IX 1942 683 600 62 21 IX 1943 707 622 63 22 Ż ró dl o: BA Koblenz R 8 1/305, materiały dotyczące zatrudnienia w przemyśle tekstylnym 1943 r.; R 26 1/19, Arbeitsbericht der HTO filr den Monat Februar 1941. Pod koniec wojny, w miarę zaciągania Niemców do wojska, Polacy coraz częściej kierowani byli na stanowiska do niedawna dla nich zabronione, jak kasjerów, funkcjonariuszy pocztowych, konduktorów' kolejowych i in. W kraju Warty zdarzały się nawet wypadki powierzania Polakom kierownictwa małych przedsiębiorstw. Lecz sytuacja Polaków pełniących funkcje nadzorcze była bardzo skomplikowana, z podejrzliwością odnosili się do nich i Niemcy, i Polacy. Bliższe dane o wysokości zatrudnienia podać można tylko dla kraju Warty. Liczba Polaków zatrudnionych w tym okręgu (łącznie z rolnictwem) z 769 tys. w styczniu 1942 r. wzrosła po roku do 1055 tys., a po dwóch latach do 1171 tys. W końcu okupacji — 30 XI 1944 r. — wyniosła 1266 tys. Wzrost zatrudnienia w drugiej połowie 1944 r. wiąże się z wysłaniem do prac fortyfikacyjnych ok. 300 tys. Polaków2. Spis niemiecki — „Arbeitseinsatz in Grossdeutschen Reich” — wykazywał w połowie 1944 r. wśród 1521 tys. robotników miejscowych w kraju Warty 1370 tys. „podopiecznych” (einheimische Schutzangehorige), z tych zaś 1291 tys. było Polakami. Z przytoczonych liczb wynika, że w 1944 r. w Wielkopolsce i w Łódz-kiem zatrudnienie obejmowało blisko 4O°/o ludności polskiej. Do warstwy robotników napłynęło wiele młodzieży dojrzewającej, zwłaszcza uczącej się przed wojną. Wśród „podopiecznych” w kraju Warty proporcja płci kształtowała się następująco: 735 tys. mężczyzn i 634 tys. kobiet. Szczególne natężenie przymusu pracy wystąpiło w latach 1942 - 1944 2 Proces Artura Greisera ..., zeznanie Greisera, s. 259. (era Speera), kiedy zapędzano do niej kobiety, dzieci, a nawet ludzi chorych. Na obszarze kraju Warty od 1942 r. pociągano do pracy także kobiety prowadzące gospodarstwo domowe dla licznej rodziny. Jeśli w domu były małe dzieci, to kobietom tym skracano godziny pracy do trzech lub czterech dziennie. Na wsi kobiety zatrudnione były przy pracach polnych od wiosny do jesieni, a matkom mającym niemowlęta zezwalano na przerywanie pracy na czas karmienia. Lepiej było na Pomorzu. Tam obowiązek pracy obejmował mężatki bezdzietne oraz mające do trojga dzieci, ale w wieku powyżej 3 lat3. Akcja mobilizacji sił roboczych w kraju Warty w ostatnich łatach wojny dokonywała się kosztem Polaków. Konsekwencją tego był spadek udziału pracowników niemieckich4 (przeważnie Stehkragenproletariat). Wskazuje na to kształtowanie się struktury zatrudnienia w przemyśle. TABL. 67. ZATRUDNIENI W PRZEMYŚLE KRAJU WARTY (w tys.) Rok Ogółem Polacy Niemcy W tym robotnicy niemieccy tys. % tys. 0/ /o tys. o/ /o tys. °/ /o 1940 90 100,0 68 75,4* 22 24,6 . 1941 169 100,0 136 80,4 33 19,6 koniec 1943 260 100,0 218 84,0 42 16,0 16 6 Ź...
Aizococ